مسئولیت کیفری افشای اسرار پزشکی و خصوصی بیمار

افشای اسرار پزشکی توسط پزشک و کادر درمانی در زمره مسائل مرتبط با اخلاق پزشکی است که خود از مهم‌ترین و با سابقه‌ترین شاخه‌های اخلاق کاربردی می‌باشد.

قانون‌گذار به جهت اهمیت حق بر حریم خصوصی و حفظ اعتماد بیماران به پزشک و کادر درمان، نسبت به جرم انگاری افشای اسرار پزشکی مبادرت ورزیده است.

حق بیمار بر رازداری

مبناي محرمانگی بر حق داشتن حریم خصوصی، استوار است.

حق بر داشتن حریم خصوصي نگهبان اراده آزاد انسان و حافظ زندگی شخصی انسان از گزند دخالت دیگران و نهادهای سیاسی می‌باشد.

حریم خصوصی بیمار

حریم خصوصی به معنای در امان ماندن از تعرض در امور یا زندگی شخصی فرد می‌باشد.

این اصل بنیادین به عنوان یکی از محورهای پنج گانه منشور حقوق بیمار و از مصادیق مرتبط حقوق بشر با حق بر سلامت به شمار می‌رود.

این حق بنیادین در بند ۱ ماده ۱۷ میثاق بین المللی حقوق مدنی-سیاسی مورد تصریح قرار گرفته است.

در سوگندنامه بقراط و حتی برخی مستندات قدیمی‌تر، به لزوم رعایت حریم خصوصی بیمار اشاره شده است.

گاهی پزشکان و کادر درمان با افشای اسرار بیمار باعث نقض این حق بنیادین می‌شوند.

اهمیت رعایت حریم خصوصی بیمار در چیست؟

• جنبه نظری.

همانطور که بیان شد؛ ارزش حق خلوت و حریم خصوصی در اسناد جهانی مرتبط با حقوق بشر و نظام‌های حقوقی داخلی مورد توجه قرار گرفته است.

• جنبه عملی.

اخلاق فایده گرا، پزشک را موظف به برقراری اعتماد و کمک به حفظ حریم خصوصی بیمار می‌نماید.

پزشک به جهت موفقیت در اقدامات پزشکی خود، نیازمند اطلاعات کامل بیمار می‌باشد.

متقابلا، بیمار زمانی که از محرمانگی و حفظ اسرار خود مطمئن باشد این اطلاعات را در اختیار پزشک معالج قرار می‌دهد.

نقض حریم خصوصی فیزیکی و اطلاعاتی بیمار

حق بر حفظ حریم خصوصی، باید در دو بعد فیزیکی و اطلاعاتی تضمین شود.

• بعد فیزیکی (جسمانی).

مواردی همچون عدم حضور سریع پزشک در اتاق، هنگامی که بیمار به جهت معاینه برهنه باشد یا حضور اعضایی از کادر درمان که ضرورتی بر حضورشان نیست.

• بعد اطلاعاتی.

نظر به اهمیت نقش فضای مجازی در تسهیل نشت اطلاعات اشخاص، حفظ حریم خصوصی اطلاعاتی بیمار بسیار مهم و حیاتی می‌باشد.

حق بیمار بر حفظ حریم خصوصی‌اش ایجاب می‌کند که اطلاعات، فقط به اذن و اجازه او و در حدود قانون در اختیار اشخاص مرتبط قرار بگیرد.

چهارچوب رازداری پزشک

در ادامه این بخش چارچوب راز پزشكی از لحاظ موضوع، اشخاص و زمان، بررسی می‌شود.

چارچوب راز پزشكی از لحاظ موضوع

قاعدتا هر گونه اطلاعاتی که از بیمار به پزشک برسد را راز می‌دانیم، حتی اگر افشای این اسرار به نفع بیمار باشد، پزشک موظف به رازداری و عدم افشای اسرار بیمار می‌باشد.

چارچوب شخصی اسرار پزشکی

• صاحب راز.

بیمار هوشیار، آگاه و بالغ که توضیحات بیماری را به پزشک می‌دهد.

• اشخاص ثالث.

شخصی که اطلاعات بیمار بیهوش، صغیر یا ناتوان را به پزشک می‌دهد.

• امین بر راز.

هر یک از اشخاص که به واسطه حرفه‌اش، خواه پزشک عمومی یا متخصص، افرادی که به حرفه‌های پزشکی مشغول می‌باشند، دانشجویان کارآموز دانشکده‌های پزشکی و افراد اداری بیمارستان‌ها اطلاعاتی را به دست آورند؛ موظف به حفظ آنها بوده و در صورت افشای اسرار پزشکی مسئول هستند.

چارچوب راز پزشكی از لحاظ زمان

تعهد پزشك به عدم افشای اسرار پزشکی با پايان يافتن ارتباط پزشك با بيمار، كناره گيری پزشک از كار پزشكی به هردليل یا رسیدن به زمان مشخصی پايان نمی‌يابد؛ بلكه پزشك در طول زندگی متعهد به رازداری باقی می‌ماند و اجازه افشای اسرار بیمار به او داده نمی‌شود.

مرگ بيمار يا بهبودی‌اش، تاثيری در نقض رازداری ندارد و در مجموع اين تعهد با گذشت زمان ساقط نمی‌شود.

بنابراين حدود رازداری پزشک از زمان پذيرفتن بيمار برای معاينه آغاز می‌شود و پايان هم ندارد.

مگر در حالتی كه قانون آنها را مشخص می‌كند و در صورت افشای خارج از چارچوب قانون، مسئوليت از وی سلب نمی‌شود.

همانطور که ملاحظه فرمودید، اطلاعاتی که توسط بیمار، پزشک یا اشخاص ثالث در اختیار تیم پزشکی، کادر درمانگر و اشخاص مرتبط با کادر درمان قرار می‌گیرد؛ باید بدون قید زمانی و به صورت دائمی مورد حفاظت باشد.

استثنائات حفظ حریم خصوصی

همواره از حفظ حریم خصوصی به عنوان اصلی ارزشمند یاد می‌شود؛ با این حال، استثنائاتی بر آن وارد شده که در این بخش از مقاله به آن می‌پردازیم.

رضایت بیمار

خود بیمار، شخصا و در صورتی که واجد شرایط مقرر قانونی (‌همچون اهلیت رضایت دهنده) باشد رضایت یا گذشت خود را اعلام می‌دارد.

برای مثال، بیمار راضی به استفاده از اطلاعات موجود در فرآیند درمانی‌اش جهت تحقیقات پزشکی شده است.

منفعت دیگری (عمومی)

گاهی میان رازداری و حفظ منافع شخص ثالث تزاحم ایجاد می‌شود.

• افشای سر در مقام دفاع از خود.

مثلا پزشک در پی شکایت بیمار مبنی بر خطای پزشکی در جایگاه متهم در دادگاه حاضر شده و حین دفاع از خود مجبور به افشای برخی اسرار پزشکی شود.

آیا پزشک چنین حقی دارد؟

• افشای سر در حالت ضروری.

مثلا فردی که مبتلا به ایدز هست؛ بدون رعایت نکات پزشکی و بهداشتی به برقراری رابطه جنسی محافظت نشده پرداخته است.

پزشک وظیفه اطلاع رسانی به همسرش را دارد؟

• افشای سر بیمار در اندیشه ارتکاب جرم.

فرضا فردی با اندیشه به قتل رساندن کودک خود به روانپزشک مراجعه کرده و تحت درمان قرار گرفته است.

آیا پزشک حق افشای اسرار پزشکی مطرح شده در جلسات درمانی را دارد؟

در باب استثنا منفعت دیگری (‌عمومی) باید به این نکته اشاره کرد که قانون‌گذار ایرانی مواد قانونی مشخصی را در این خصوص در نظر نگرفته است و باید به آرا و رویه‌های قضایی مراجعه نمود.

استثنائات قانونی

گاهی پزشک به اطاعت از قوانین، موظف به افشای اسرار پزشکی نزد مراجع خاص می‌باشد که مختصرا به آنها می‌پردازیم.

• ماده واحده قانون ثبت و گزارش اجباری بیماری‌های سرطانی مصوب ۱۳۶۳.
• صدور گواهی ولادت در ماده ۱۹ قانون ثبت احوال مصوب ۱۳۵۵.
• صدور گواهی فوت در ماده ۲۴ قانون ثبت احوال مصوب ۱۳۵۵.
• ماده ۱۳ و ۱۹ قانون جلوگیری از بیماری‌های آمیزشی و واگیردار مصوب ۱۳۲۰.
• مواد ۶ و ۱۰ آئین نامه اجرایی قانون نحوه اهدا جنین به زوجین نابارور.
• ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹.
• احکام قضایی دادگاه‌ها.

مسئولیت مدنی ناشی از افشای اسرار پزشکی

مطابق ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر‌ که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود‌ می‌باشد.

مستند به ماده مذکور و بر اساس قواعد عام مسئولیت مدنی، پزشک موظف به جبران خسارات مادی و معنوی وارده می‌باشد.

اثبات ورود خسارت مادی چشمگیر کمی دشواراست؛ اما اثبات ورود خسارت معنوی بخش مهم و پرکاربردی در نظام حقوقی ما به شمار می‌رود.

در باب خسارت مادی وارده ناشی از افشای اسرار پزشکی می‌توان به افشای اسرار بیمار توسط پزشک برای کارفرمای وی اشاره نمود.

فرضا شخصی درگیر بیماری بوده و این بیماری تاثیر مستقیم چندانی بر عملکرد کاری او نداشته؛ اما پزشک این بیماری را به کارفرما اطلاع داده و کارفرما بیمار را از کار کنار گذاشته باشد.

ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی بیانگر خسارت معنوی

کسی که به حیثیت و اعتبارات شخصی یا خانوادگی او لطمه وارد شود می‌تواند از کسی که لطمه وارد آورده است جبران زیان مادی‌ و معنوی خود را بخواهد.

هرگاه اهمیت زیان و نوع تقصیر ایجاب نماید دادگاه می‌تواند در صورت اثبات تقصیر علاوه بر صدور حکم به خسارت مالی ‌حکم به رفع زیان از طریق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن نماید.

در باب خسارت معنوی وارده ناشی از افشای اسرار پزشکی می‌توان به ارزش محرمانگی حیثیت و آبرو افراد اشاره کرد.

مثلا افشای اسرار بیمار توسط پزشک منجر به ایجاد احساس سرافکندگی او در میان آشنایان شده است.

با این حال محاکم قضایی توجه چندانی به این دست خسارات (خسارات معنوی) ندارند.

در نهایت، عمد یا غیرعمد بودن افشای اسرار بیمار توسط پزشک در مسئولیت مدنی او تفاوتی ایجاد نمی‌کند.

مسئولیت انتظامی ناشی از افشای اسرار پزشکی

در این بخش به آئین نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته اشاره می‌کنیم.

مطابق ماده ۴ آئین نامه مذکور شاغلین حرفه‌های پزشکی و وابسته حق افشای اسرار و نوع بیماری بیمار، مگر به موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی را ندارند.

ماده ۲۸ قانون نظام پزشکی بیانگر ضمانت اجرای ماده فوق می‌باشد.

• در مرتبه اول تذکر یا توبیخ‌ شفاهی‌ در حضور هیأت‌ مدیره‌ نظام‌ پزشکی‌ محل. اخطار یا توبیخ‌ کتبی‌ با درج‌ در پرونده‌ نظام‌ پزشکی‌ محل صورت می‌گیرد.
• و در مرتبه دوم توبیخ‌ کتبی‌ با درج‌ در پرونده‌ نظام‌ پزشکی‌ و نشریه‌ نظام‌ پزشکی‌ محل‌ یا الصاق رای در تابلو اعلانات نظام پزشکی محل صورت گرفته و محرومیت‌ از اشتغال‌ به‌ حرفه‌های‌ پزشکی‌ و وابسته‌ از سه‌ ماه‌ تا یک‌ سال در محل ارتکاب تخلف نیز ممکن است تعیین شود.

قانون‌گذار ایرانی به منظور صیانت از حریم خصوصی، برقراری امنیت فکری بیماران و حفاظت از اصول اخلاقی به بیان مسئولیت پزشک (اعم از مدنی، کیفری و انتظامی) پرداخته است.

مسئولیت کیفری افشای اسرار پزشکی و خصوصی بیمار

در صورتی که پزشک به افشای اسرار بیمار بپردازد؛ می‌توان مسئولیت مدنی، انتظامی و کیفری را بر او بار نمود.

ماده ۶۴۸ قانون مجازات اسلامی در باب مسئولیت کیفری پزشک بیان می‌دارد که اطبا، جراحان، ماماها، داروفروشان و کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند هر گاه در غیر موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند به چهل و پنج روز و دوازده ساعت تا شش ماه حبس و یا به ۲۰ میلیون تا ۶۰ میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شوند.

بطور کلی، سر شامل هر آنچه که در خلوت میان پزشک و بیمار رد و بدل می‌گردد؛ می‌شود.

این سر ممکن است از طریق پست اینستاگرامی، کتاب یا بیان شفاهی و… فاش گردد.

قانون‌گذار ایرانی، صرفا مصداق عمدی موضوع ماده مذکور را جرم انگاری کرده است و در صورت نشر اطلاعات سری به طور غیر عمد، نمی‌توان مسئولیت کیفری را بر پزشک بار نمود.

از آنجا که این جرم، جرمی قابل گذشت می‌باشد و به جهت پیگیری نیاز به طرح شکایت دارد به شما توصیه می‌کنیم تا از رهنمودهای مشاورین باتجربه موسسه دادفروز بهره ببرید.

سوالات متداول

• کدام دادسرا صلاحیت رسیدگی به امور پزشکی را دارد؟

مطابق ماده ۲۵ قانون آئین دادرسی کیفری، دادسرای امور پزشکی و دارویی (دادسرای ۲۶ کنونی و ۱۹ سابق) به منظور رسیدگی به فرآیند امور پزشکی تشکیل شده است.

• مصادیق اسرار بیمار چیست؟

قاعدتا هر آنچه در خلوت میان پزشک و بیمار رد و بدل می‌شود را سر به حساب می‌آوریم. از مصادیق آن می‌توان به نام بیمار و شرح بیماری اشاره نمود.